Ekonomide Kayıt Dışı Sektör: Görünmeyen Büyüklük

Kayıt dışı ekonomi, devletin resmi kayıtlarına girmeyen üretim, ticaret ve istihdam faaliyetleridir. “Vergisiz iş”, “sigortasız çalışma” veya “faturasız satış” gibi kavramlar genelde kayıt dışını anlatır. Bu alan görünmez gibi dursa da birçok ülkede ekonominin ciddi bir bölümünü oluşturabilir. Kayıt dışı büyüdükçe ekonomik dengeler bozulur ve toplumsal maliyet artar.

Kayıt dışı ekonominin en doğrudan etkisi vergi gelirlerinde görülür. Devlet, kamu hizmetlerini vergilerle finanse eder. Kayıt dışı büyüdüğünde vergi tabanı daralır. Bu durumda devlet ya vatandaşın üzerindeki vergi yükünü artırmak zorunda kalır ya da kamu hizmetlerinden kısmaya gider. İki seçenek de refahı olumsuz etkiler. Ayrıca bütçe açığını büyütüp borçlanma ihtiyacını artırabilir.

İkinci etki istihdam tarafındadır. Kayıt dışı çalışan kişiler sigortasız olduğu için sağlık ve emeklilik güvencesinden yoksun kalır. İş kazalarında veya hastalıkta korunamazlar. Ücretler genelde düşük olur ve çalışan hakları zayıflar. Bu durum gelir eşitsizliğini artırır ve yoksulluğu derinleştirebilir.

Üçüncü etki rekabet bozulmasıdır. Vergi ve sosyal güvenlik yükümlülüklerini yerine getiren firmalar, kayıt dışı çalışan işletmelerle fiyat rekabetinde zorlanır. Bu da dürüst çalışan işletmeleri cezalandıran bir sistem yaratır. Sonuçta kayıt dışı yayılırsa “doğru yapan kaybediyor” algısı oluşur ve piyasa ahlakı zedelenir.

Kayıt dışı ekonominin nedenleri arasında yüksek vergi oranları, karmaşık bürokrasi, denetim zayıflığı ve düşük eğitim düzeyi sayılabilir. İnsanlar maliyetten kaçmak veya sistemle baş edememek nedeniyle kayıt dışına yönelebilir. Bu yüzden mücadele sadece ceza ile değil, sistem iyileştirmesiyle yapılmalıdır.

Çözüm tarafında denetimlerin güçlenmesi, vergi sisteminin sadeleşmesi, dijitalleşme (e-fatura, e-arşiv, POS takip) ve istihdam teşvikleri öne çıkar. Ayrıca kayıtlı olmanın avantajlarını görünür kılmak da davranışı değiştirir.

Özetle kayıt dışı ekonomi, kısa vadede bazılarına “kolaylık” sağlasa da uzun vadede tüm toplumu fakirleştiren görünmez bir deliktir.